چالوس از شهرهای قدیمی استان مازندران است که در جلگه میانی سواحلدریای خزر واقع شده‌است.شهرستان چالوس در غرب استان مازندران و در ساحل دریای خزر واقع شده و دارای سابقه تاریخی فراوانی بوده و به خاطر سرسبزی و زیبایی‌ها به عقیق همیشه سبز مشهور است. این شهرستان ازشمال بهدریای خزر، جنوب بهاستان تهران و از غرب به شهرستان عباس‌آباد و از شرق به شهرستان نوشهر متصل می‌باشد، مساحت آن ۲۸۰۰ کیلومتر مربع و جمعیت آن ۱۵۰هزار نفر و دارای بیش از ۱۰۰روستا می‌باشد. براساس یافته‌های باستان شناسی، تاریخ قدیمی‌ترین ساکنین این شهرستان در کلاردشت به هزاره دو قبل از میلاد می‌رسد. گویش اصلی و غالب ساکنین این شهرستان فارسی است. هوای چالوس مانند دیگر نقاط مازندران و گیلان متغیر و مرطوب بوده ومیزان دمای هوا در تابستان ۲۵تا ۳۶و در زمستان ۵ تا ۱۲ درجه سانتیگراد متغیر بوده و به همین دلیل دمای هوای این شهرستان نه زیاد گرم و نه زیاد سرد می‌باشد. ارتفاعات چالوس غالباً پوشیده ازبرف بوده و سرمای بهمن ماه ازدیگرماه‌های سال درچالوس بیشتر و گرمای تیرماه تا نیمه اول مرداد ازدیگر ماه‌ها بیشتر است. جاذبه‌های مهم گردشگری این شهر کاخ چایخواران، کاخ اجابیت، دریاچه ولشت، منطقه ییلاقی، کوهستان دلیر، کلاردشت، پارک جنگلی فین، تله‌کابین نمک آبرود و هتل استقلال خزر می‌باشد.
آثار تاریخی
کاخ چایخوران (شماره ثبت تاریخی ۱۰۴۵)
این کاخ که از بناهای دوره پهلوی اول است در جنوب میدان معلم چالوس و در منطقه‌ای موسوم به محوطه کاخ واقع شده و اکنون به عنوان مکان اداره میراث فرهنگی چالوس مورد استفاده قرار دارد. این بنا در محوطه‌ای به مساحت تقریبی ۴۰۰۰ متر مربع در یک طبقه و زیر زمین احداث شده‌است دو ورودی اصلی بنا در ضلع غربی و شرقی است و فضاهای داخلی ساختمان مشتمل بر دو بخش اصلی و خدماتی بوده که با راهروی میانی به هم مرتبط است. بخش اصلی شامل بالکن ستوندار شمالی و دو تالار مربع شکل در جنوب آن و یک تالار مستطیل شکل در جهت شمالی و جنوبی است که با تزئینات زیبای گچ بری آراسته شده‌است. بخش خدماتی دارای دو اتاق و آبدار خانه و دو ایوان در دو سوی شرقی و غربی است. پوشش بام آن به صورت شیروانی، تراس آن به شیوه خاصی نرده چینی شده و این کاخ همانطور که نامش مشخص است به منظور استراحت موقت و کوتاه مدت بکار می‌رفته‌است. این کاخ در حال حاضر در اختیار سپاه پاسداران است.
- کاخ ملکه مادر (کاخ مادر شاه)
این کاخ که از بناهای دوره پهلوی دوم است که در مجاورت شهر چالوس در روستای مازو پشته، ابتدای جاده زوات و در ابتدای کمربندینمک آبرود در کنار جنگل احداث شده است. ابن کاخ در دو طیقه ساخته شده است و برای اقامت موقت مادر محمدرضا شاه پهلویتاج‌الملوک آیرُملو (همسر دوم رضا شاه)در مدتی که محمدرضا پهلوی در رامسر به سر می‌برد به دستور وی و توسط بنیاد پهلوی و تحت نظر اسدالله علم ساخته شد. این کاخ معماری خاص و زیبایی دارد که در زمینی به مساحت ۵۰۰۰۰ متر مربع بنا گردیده است.
- هتل بنیاد پهلوی چالوس
هتل بنیاد پهلوی در ضلع شرقی میدان معلم شهر چالوس واقع شده‌است. این بنا در دوره پهلوی اول بعنوان هتل در دو طبقه و زیرزمین، در امتداد شمالی و جنوبی احداث گردیده و بعد از انقلاب به سپاه پاسداران واگذار شد و هم اکنون بعنوان درمانگاه تخصصی امام رضا مورد بهره‌برداری می‌باشد.
- ویلاهای جنگلبانی
مجموعه‌ای شامل پنج ویلا در ضلع شمالی میدان معلم شهر چالوس درمحوطه سازمان جنگل‌ها و در فاصله اندکی از جانب شرقی رودخانه چالوس واقع شده‌است. این ویلاها تماماً دو طبقه و تنها قسمت کرسی آنها از سنگ‌های تراشیده ساخته شده‌است. علاوه بر سنگ مصالح متداول روز از جمله آجر و چوب و … در ساخت آنها بکار رفته‌است.
- پل فلزی چالوس
این پل که در مرکز شهر و بر فراز رود چالوس قراردارد بنای آن در سال ۱۳۱۱ خورشیدی شروع و در سال ۱۳۱۲ به بهره‌برداری رسید. طول پل ۲۰۰ متر و عرض گذرگاه باجان پناه ۶٫۵ متر می‌باشد. قسمت فلزی آن دارای یک چشمه به طول ۶۸٫۵ متر است و در سو به دو دهانه طاق منتهی می‌شود. اتصالات فلزی تماماً پرچ کاری و به گونه تزئینی است. دو طرف پل به صورت پایه چراغ‌ها و مجسمه شیرهای سیمانی آراسته شده‌است.
- دبستان پروین اعتصامی
این بنا که در ضلع شمالی خیابان امام واقع شده‌است. در سال ۱۳۱۲ خورشیدی همزمان با احداث کارخانه حریربافی به عنوان رستوران کارخانه بنا گردید و در سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۴ خورشیدی مرکز فرماندهی نیروهای ارتش شوروی سابق بود. پس از خروج متفقین از سال ۱۳۲۵ تاکنون این بنا با نام دبیرستان شاپور و پس از مدتی تحت نام دبستان پروین اعتصامی مورد بهره‌برداری آموزشی است. ساختمان مدرسه از یک طبقه و زیرزمین تشکیل شده‌است و ورودی آن در جهت جنوبی و دارای سردر تزئینی است.
- کارخانه حریربافی چالوس
عملیات ساختمانی کارخانه از سال ۱۳۱۲ ش آغاز و در سال ۱۳۱۵ به پایان رسید. حریربافی چالوس که در زمان خود در خاورمیانه بی‌نظیر بوده از سال ۱۳۱۵ تا سال ۱۳۳۷ بکار تولید محصولات ابریشمی طبیعی انواع پارچه، جوراب، پرده و کراوات و غیره به منظور صدور به کشورهای دیگر اختصاص داشت. در این سال کارخانه تعطیل و دستگاه‌های آن به رشت انتقال یافت. این کارخانه که تقریباً در مرکز بافت شهری چالوس قراردارد دارای محوطه بسیار وسیعی شامل قسمت‌های مختلف از جمله دیگ بخار و منبع تولید انرژی، انبار پیله، نخ ریسی، پارچه بافی، جوراب بافی، رنگرزی، کارخانه نخ سازی، منبع آب و ساختمان ادارات مرکزی بود. کارگران این کارخانه اکثر غیربومی و عموماً از شهرهای گیلان و بعضاً آمل و بابل، اصفهان، مشهد و تبریز بودند و جمعیتی در حدود ۱۵۰۰ نفر را تشکیل می‌دادند.
- آبشار اکاپل
این آبشار در جنگل کوهستانی سردی چال کلاردشت واقع شده چشم انداز و مناظری بدیع دارد. همجواری این آبشار با ییلاقات کلاردشت و زیبایی طبیعی آن که دریاچه ولشت را نیز در خود جای داده، قابلیت تفرجگاهی آن را به طور فوق العادهای افزایش می‌دهد.
- آبشار هریجان
این آبشار بالای روستایی به همین نام در نزدیکی گردنه هزارچم در جاده تهران ـ چالوس قرار گرفته، بیش از ۹ متر ارتفاع دارد ویکی از زیباترین آبشارهای کوه البرز است. این آبشار با آب فراوان، فضای مرتفع و بیشه‌ای وچشم انداز کوهستانی، دره‌ای و جنگلی از فراز کوهی سنگی با پخشابی ویژه سرازیر و در پایین دست به آبشارهای متعددی تبدیل می‌شود.
- پارک جنگلی چالوس
پارک جنگلی چالوس (فی ین) در هفت کیلومتری جاده چالوس ـ تهران واقع شده‌است. رودخانه چالوس که از کنار آن می‌گذرد ویژگی خاص و جالبی به آن می‌بخشد. در این پارک، اردوگاهی احداث شده‌است که کلبه و کومه‌هایی برای اقامت مسافران دارد. این پارک امکانات خاص تفرجگاهی نظیر میز، نیمکت وجایگاه بازی بچه‌ها نیز دارد.
- پارک جنگلی نمک آبرود
این پارک بیش از ۲۰۰ هکتار مساحت دارد و مانند سایر پارک‌های جنگلی، درختان خودرو و انبوهی را درخود جای داده‌است. گونه‌های مختلف گیاهان شمشاد آن بیش از ۷۰۰ سال برآورد گردیده‌است. پارک نمک آبرود با طبیعت بکر و وحشی، ضمن حفظ سیستم‌های اکولوژیکی به عنوان یکی از پارک‌های جنگلی زیبای جهان محسوب می‌شود.
- دریاچه ولشت
این دریاچه در جنوب غربی چالوس و شمال شرقی منطقه کلاردشت در میان دره‌ای عمیق قرار گرفته‌است. وسعت آن حدود ۱۵ هکتار و عمق متوسط آن ۲۰ متر می‌باشد. حجم آب دریاچه حدود سه میلیون متر مکعب برآورد شده و شیرین است و به همین دلیل نیز مأمن پرندگان مهاجر، ماهی و سایر آبزیان است. در تمامی فصل تابستان علاقه‌مندان به کوهنوردی، آب و هوای مطبوع، ماهیگیری و اقامت در محیط آرام و رویایی، این مکان را جهت گذراندن اوقات فراغت انتخاب می‌کنند. دسترسی به دریاچه از طریق مرزن آباد و سمت غربی جاده چالوس امکان‌پذیر است.
- دریاچه سد دریوک
این دریاچه که در حدود یک هکتار وسعت دارد، روبروی دره ولی آباد هزارچم و در دامنه کوه دال کمر قرار گرفته‌است. عمق آن حدود ۵ متر است و آبی شیرین دارد. اطراف آن را مراتع و مرغزار احاطه کرده‌است. به همین جهت این دریاچه مأْمن و زیستگاه پرندگان بومی و وحوش است.
- مرداب کندوچال
این مرداب در میان جنگل انبوه سینوا چالوس قرار گرفته‌است. این تالاب یک هکتار وسعت و حدود ۴ تا ۵ متر عمق دارد. آب آن از چشمه‌های اطراف تأمین می‌شود و شیرین است. غیر از درختان جنگلی که دورتادور آن را فرا گرفته‌اند، پیرامون و سطح مرداب نیز پر از نی و گیاهان مردابی است. این تالاب در ارتفاع 250 متری دریا قرار گرفته‌است و مأمن پرندگان و آبشخور وحوش است.
- بقعه متبرکه سید محمد
این بنا در روستای زوات واقع در جانب جنوبی کمربندی چالوس به تنکابن قرار دارد. ساختمان اصلی مقبره به صورت ۸ ضلعی می‌باشد که گنبدی ۸ وجهی بر فراز آن استوار است. گنبد بقعه از نوع دوپوش است.
- راه سنگ‌فرش
این راه که از آن به عنوان راه ناصرالدین شاهی یاد می‌کنند. ۳ متر عرض دارد و از سنگ‌های چیده شده در کنار هم شکل گرفته‌است و اکنون در برخی از نقاط جنوب شهر چالوس نظیر سینوا و مازی پشته می‌توان این راه را مشاهده نمود. گویا این راه چالوس را به منظریه شمیران متصل می‌نموده‌است.
- عمارت شاه چشمه
این عمارت که در حاشیه غربی جاده چالوس به کرج و در فاصله ۴ کیلومتری کمربندی چالوس به نوشهر قرارگرفته از بناهای دوره پهلوی اول است و به دلیل وجود چشمه‌ای به نام شاه چشمه در نزدیک آن به این نام معروف گشته‌است.
- پل زغال
این پل در ۱۸ کیلومتری جاده کندوان و بین راه چالوس به مرزن آباد و بر روی رود چالوس احداث شده‌است. تاریخ ساخت آن به استناد کتیبه موجود در بدنه پل به سال ۱۳۱۷ خورشیدی است. این پل ۶٫۲ متر عرض و ۳۸٫۵ متر طول دارد و طول دهانه آن نیز ۲۰ متر می‌باشد.
- امامزاده زکریا
این برج آرامگاهی که در آبادی شکرکوه واقع در ۷ کیلومتری شمال شهر کلاردشت قرار دارد متعلق به دوره صفویه و مدفن امامزاده زکریا از نوادگان حضرت امیرالمؤمنین (ع) است. ساختمان اصلی مقبره دارای پلانی هشت ضلعی و دارای گنبد رک از نوع دوپوش می‌باشد.
- امامزاده حقانی شماره ثبت ۴۷۶
بنای امامزاده منسوب به هادی ابن امام زین العابدین (ع) مشهور به حقانی در شهر کلاردشت واقع است. ساختمان بقعه چهارضلعی و در نمای بیرونی در هر ضلع دارای ایوان با ۱۰ ستون چوبی است. ورودی بنا در ضلع شرقی و در داخل نیز دارای دو ستون قطور چوبی کنده کاری شده‌است. به استناد مدارک موجود کتیبه چهارچوب درب و ورودی بنا به تاریخ ۷۷۱ هـ. ق و کتیبه صندوق معرف بانی آن حیدر کیا و سازنده آن استاد فرهاد ابن استادالمرحوم رستم الخلیل المعلی در سال ۷۸۲ هـ. ق و در زمان جلال الدوله اسکندری بوده‌است.
- هتل نیمه تمام
این بنا در مرکز شهر می‌باشد و مربوط به دوره پهلوی اول می‌باشد و عملیات احداث آن در سه طبقه توسط شرکت آلمانی در دست انجام بود. اما گویا از آنجا که سازندگان آن نتوانستند رضاخان را در مورد استحکام آن متقاعد سازند، ادامه ساخت آن متوقف و تا به امروز به صورت نیمه تمام باقی‌مانده‌است. امروزه بخش‌هایی از آن توسط برخی نهادها مورد استفاده می‌باشد.
- مجموعه بناهای دیوانی کلاردشت
پهلوی اول به موجب سفرهای متعددی که به کلاردشت نمود بنای یک کاخ و ۱۵ ساختمان بزرگ دولتی را در دستور کار خود قرارداد. برخی از این بناها که هم اکنون در جانب شمالی خیابان پاسداران قراردارند، شامل اداره‌های دخانیات، منابع طبیعی، کانون فرهنگی، شهرداری، نیروی انتظامی و سرم سازی است.
- کاخ اجابیت
این قصر که بر روی تپه‌ای مشرف به دشت کلار و در محله اجابیت واقع در دو کیلومتری شهر کلاردشت قرار دارد از بناهای دوره پهلوی است که در سال ۱۳۱۸ ش احداث گردید. بنایی است دو طبقه در محوطه‌ای بزرگ و محصور و بام آن بصورت شیروانی است. این بنا زمانی به عنوان موزه مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفته‌است و هم اکنون در اختیار نهاد ریاست جمهوری است و داخل آن نیز دارای اشیا و لوسترهای زیبا و نفیس می‌باشد.
- نهر ملک جوب
از گذشته‌های دور تا به امروز چند نهر قدیمی از رودخانه پر آب سرآبرود جهت آبیاری زمین‌های کشاورزی منشعب می‌شده‌است که یکی از آنها نهر ملک جوب می‌باشد. حفر این نهر را به سلسله پادشاهی پادوسبانان نسبت می‌دهند. ملک جوب خود شامل ملک جوب شرقی و ملک جوب غربی است که ملک جوب شرقی دارای ۴ کیلومتر طول است و محل آبگیری آن از بالای رودبارک بوده و ۲۹۰ هکتار زمین را آبیاری می‌کند و ملک جوب غربی که آبگیری آن از داخل محله و لوال کلاردشت است و ۸٫۵ متر طول دارد و حدود ۱۳ هکتار زمین را آبیاری می‌کند. در گذشته در مسیر این نهر آسیاب‌های آبی زیادی مشغول به کار بوده‌اند که امروزه اثری از آنها بر جای نمانده‌است.
- بقعه امامزاده فضل و فاضل
این بقعه در نزدیکی روستای فشکور از توابع بخش کلاردشت است و بر بالای کوهی منفرد به ارتفاع 2800 متر واقع است پلان آن ۸ ضلعی است و گنبدی دوپوش با نمای داخلی نیم دایره و نمای بیرونی هرمی شکل ۸ وجهی بر فراز آن استوار است.
- استراحتگاه رضاخانی
این عمارت که در آبادی ولی آباد محور کندوان و در کنار جاده به عنوان اقامتگاه موقت رضاخان ساخته شده بود، بنایی است کوچک از یک طبقه با زیرزمین، ایوان آن دارای ستون‌های مدور با پایه ستون و سرستون‌های بسیار ظریف و پرکار است و بام بنا به صورت شیروانی است.
- بنای نهارخوران کندوان
این اثر که در فاصله چهل کیلومتری محور چالوس ـ کرج و در محلی به نام دزبن و در کنار رودخانه چالوس واقع شده، متعلق به دوره پهلوی اول است که همزمان با احداث محور کندوان جهت استراحت موقت بنا شده‌است و در حال حاضر به عنوان رستوران کاربری دارد.
- تونل سنگی
این دروازه یا به عبارتی تونل سنگی در مسیر راه ناصرالدین شاهی کندوان و در صخره‌های بالادست هفت برادران روستای ولی آباد از توابع دهستان کوهستان کلاردشت واقع شده‌است. مسیر دروازه شرقیغربی و به عرض متوسط ۳٫۸ و ارتفاع ۴٫۷ و طول ۸ متر است. کتیبه‌ای در ورودی غربی آن بدین شرح موجود است «در زمانی این راه اختتام یافت که جناب جلالتماب عزیزخان سردار کل قشون محروسه ایران بود و جناب انوشیروان خان اعتضادالدوله حاکم مازندران» سازندگان راه ناصری مهندسان اتریشی و در راس آنها موسیو کاستکر بود. این راه که در سال ۱۲۸۵ هـ. ق توسط ناصرالدین شاه افتتاح شد تهران را به چالوس مرتبط می‌نمود و شاخه فرعی آن نیز به کلاردشت منتهی می‌شد.
- کاروانسرای سنگی پای قله کندوان
این بنا که در فاصله ۲۰۰ متری شمال تونل کندوان واقع شده‌است. از نوع کاروانسراهای کوهستانی می‌باشد. شکل کلی بنا به صورت چهارضلعی در ابعاد ۹*۲۲ متر در امتداد شمالی ـ جنوبی است و از دو ردیف طولی حجرات گنبددار تشکیل شده‌است. امروزه ۵ گنبد بخش شرقی کاروانسرا باقی‌مانده‌است که همگی در قسمت فوقانی دارای نورگیر هستند. هر گنبد بر روی ۴ طاق استوار است گنبدهای این بنا از نوع کلنبه‌ای می‌باشد.
- تونل کندوان
در ارتفاعات ۲۷۰۰ متری کندوان و در فاصله ۹۰ کیلومتری جنوب چالوس تونلی به طول۱۸۸۳٫۸ متر در مسیر جاده چالوس ـ کرج حفر شده‌است. ساخت تونل در سال ۱۳۱۴ خورشیدی شروع و در سال ۱۳۱۸ به اتمام رسید، عرض تونل ۵ متر بود و به علت عرض کم سال‌ها به صورت یک طرفه مورد استفاده قرار می‌گرفت تا اینکه در چند سال گذشته اقدام به تعریض آن نمودند و سرانجام در سال ۱۳۸۰ این کار به اتمام رسید و تونل جهت تردد دو طرفه مورد بهره‌برداری قرار گرفت.
- کاروانسرای سر قله کندوان
بقایای این کاروانسرای سنگی در منتهی‌الیه جنوبی مازندران و در سر قله کندوان قرار دارد این بنا به شیوه ۴ ضلعی و با ابعاد ۱۴*۱۶ متر ساخته شده‌است. براساس شواهد موجود سقف کاروانسرا به شکل گنبدی بوده‌است.